Mánát ja nuorat, geain leat doaimmashehttejumit ja/dahje autisma
Seamma doaivva ja niegut go earáin
Mánáin ja nuorain geain leat doaimmashehttejumit, maiddái psyhkalaš doaimmashehttejumit ja/dahje autisma, lea doaivva ja sávaldat seksuálaeallimis, romantihkas ja ráhkisvuođas. Seammás sáhttá gáibideaddji šaddat dihtomielalažžan ja oahpásnuvvat iežas gorudii, fuobmát seksuálalaš dovdduid, gávdnat iežas identitehta ja preferánssaid go lea doaimmashehttejuvvon.
Olmmái- ja ráhkisvuođarelašuvnnaide dárbbašuvvo veahkki
Mánáide ja nuoraide, geain leat kognitiiva ja sosiála váttut, sáhttá leat hástalus oažžut olbmá dahje beallelačča arenain gos eará nuorat dávjá gávdnet nubbi nuppi, ja sii sáhttet dárbbašit «veahki» ásahit oktavuođa ja buori ovttasdoaibmama iežaset bargoskihpáriiguin. Sorjavaš leat dakkár veahkkái sáhttá váikkuhit rávisolbmuid iešdovddu ja seksualitehta dutkama.
Heivehuvvon dieđut ja hárjehusat rupmaša, seksualitehta ja rájáid birra
Dát mánáid- ja nuoraidjoavku dárbbaša heivehuvvon dieđuid ja oahpahusa. Oahpahus galgá heivehuvvot sin doibmii, láddandássái ja oahppandárbbuide.
Earenoamášoahpahusas skuvllas, galget seksualitehtafáttát leat bákkolaš oassin oahpahusas. Ohppiide geain leat váttisvuođat generaliseret máhtu ja gelbbolašvuođa ferte fállat heivehuvvon oahpahusa, ja dieđuid olggobealde luohkkálanja, dan birrasis gos máhttu ja gelbbolašvuohta galgá geavahuvvot.
Geardduhit hárjehallama olles eallima
Buorre informašuvdna ja oahpahus lea deaŧalaš dearvvaš ovdáneapmái ja rájáidrasttideaddji seksuála láhttemii. Lagas olbmot ja bálvalusfállit berrejit addit dakkár oahpahusa, vaikko máŋgii eallinagis.
Heivehuvvon dieđut ja oahpahus berrešii fátmmastit:
- Oahpahus rupmaša ja rumašdoaimmaid birra
- Mii dáhpáhuvvá pubertehtas
- Makkár dovddut mis leat (maiddái seksuálalaš dovddut nugo himut ja hállu)
- Mat leat ustibat, mat leat ráhkkásat
- Mii lea lohpi ja ii
- Seksa okto ja earáiguin
- Movt interneahtas láhtte
- Gos veahki ohca
Váttis earáid dulkot
Mánát geain leat kognitiiva dahje sosiála váttisvuođat sáhttet bártidit oaidnit ja dulkot áššiid earáid perspektiivvas. Sáhttá leat ávkkálaš ságastallat movt earát sáhttet vásihit áššiid. Gulahallanvugiid ferte hárjehallat, ja dearvvašlaš seksuála «olmmošvieruid» ferte oahpahit, ovdamearkka dihte rollaspealu bokte.
Leage konkrehta ja gearddut!
Fáttát galget gaskkustuvvot konkrehta vugiin, álkis gielain ja govaiguin, mearkkaiguin dahje symbolaiguin, doarjjan sániide mat daddjojit. Dávjá lea dárbu geardduhit fáttá, lahkonit fáttá máŋgga ládje ja iskat leago ádden riekta.
Ovttasbargu skuvladearvvašvuođa- ja habiliterenbálvalusain.
Heivehuvvon seksuálaoahpahus berre addojuvvot skuvladearvvašvuođabálvalusa vehkiin. Sii sáhttet árvvoštallat lea go dárbu eanet doaimmaide fuolahit doaimmashehttejuvvon mánáid seksuála dearvvašvuođa. Habiliterenbálvalus mánáide ja nuoraide sáhttá rávvet ja bagadit doaibmahehttehusaid ja seksualitehta birra.
Dárbbašit veahki hálddašit seksualitehta oadjebasat
Muhtumiidda lea váttis hálddašit iežas seksualitehta oadjebas ja dearvvašlaš vugiin, erenoamážit jus ii leat goassege ožžon oahpahusa ja bagadusa. Seksuálalaš illasteapmi lea váttis fáddá man ferte čilget dárkilit. Muhtumiidda lea váttis bidjat rájiid. Earáide lea váttis ipmirdit ahte ieš rasttilda seksuála rájiid, ja ahte son veagalváldá.
Stuorit riska gillát veahkaválddálašvuođa ja illasteami
Mii diehtit ahte mánáin geain lea fysalaš dahje vuoiŋŋalaš doaimmashehttejupmi, lea stuorit riska gillát veahkaválddálašvuođa dahje seksuálalaš illasteami go eará mánát (Hoem Kvam, 2003; Eggen et al, 2009; Eggen et al, 2014), ja danne dárbbašit liige suodjalusa. Sis sáhttá váilut doabaáddejupmi muitalit juoidá dahje eai áibbas dieđe mii sidjiide čuohcá. Sii sáhttet maid dovdat eanet sorjavažžan dan olbmui gii čađaha veahkaválddálašvuođa dahje illasteami, mii dagaha ahte lea váddásit muitalit.
Riekti mánáidkoordináhtorii
Borgemánu 1.b.2022 rájes ožžo bearrašat geain leat mánát geain leat hedjonan doaibmanávccat, ja gos mánná dárbbaša guhkesáigásaš, oktiiheivehuvvon dearvvašvuođa- ja fuolahusbálvalusaid, rievtti oažžut mánáidkoordináhtora gii galgá koordineret veahki buot instánssaid gaskkas. Dát galgá aktiivvalaččat leat mielde fuolaheamen gielddaid ovddasvástádusa addit dárbbašlaš čuovvoleami, láhčit ja sihkkarastet bálvalusaid gaskasaš koordinerema.
Teaksta lea ráhkaduvvon Mánáid- ja nuoraidhabiliterensekšuvnnain, Østfold buohcciviesus.
Ressurssat:
Ovdánahttindoaimmat – helsenorge.no
dinutvei.no
Materiálat heivehuvvon oahpahussii goruda, rávásmanagi ja seksualitehta birra:
Oahpahusláhču: Rávásmanahki ja seksualitehta – Dearvvašvuohta Bergenis (helse-bergen.no)
https://www.statensbarnehus.no/media/1384/kroppskort.pdf
ja bagadus rumašgoarttaide https://www.statensbarnehus.no/media/1383/veiledning.pdf
Bøker:
Anna Fiske (iešguđetlágan girjjit):
- Alle har en bakside
- Sinne
- Forelskelse
- Sjenanse
- Hvordan lager man en baby?